Özüm və Özgə: Psixoanalizdə obyekt münasibətləri
Ötən yazıda insanın daha çox münasibət içində deyil də, daha çox zavod parametri kimi mövcud olan tərəfindən, arzu, həzz, sapma və repressiya yönündən danışmışdım. Xüsusilə bu repressiya halının şəxslərin seksual fantaziyalarına necə təsir etdiyində söhbət açdım.
Bu yazı isə daha çox obyekt münasibətləri ilə bağlı olacaq, ən bəsit izahı ilə obyekt dedikdə valideyn və ya baxım verən şəxs, münasibət isə o şəxslərdən doyma, tələbat ödənməsi və ya onların rolları vasitəsi ilə öyrənilən məqamlar əsasında yaranmış qarşılıqlı təsiri təmsil edir.
Müvafiq ardıcıllıq ilə belə gedəcəyik:
- Klein nə deyirdi?
- Fairbairn nə deyirdi?
- Winnicott nə deyirdi?
- Bowlby nə deyirdi?
- Mahler nə deyirdi?
- Kernberg nə deyirdi?
- Masterson nə deyirdi?
- Ogden nə deyirdi?
- Fonagy nə deyirdi?
- Kohut nə deyirdi?
- Bollas nə deyirdi?
- Bick nə deyirdi?
Obyekt münasibətləri nəzəriyyəsi klassik psixoanalizin instinktual modellərindən fərqli olaraq, insanın motivasiyasını daha çox əlaqə ehtiyacı , sevilmək arzusu və tərk edilmə qorxusu kimi sosial emosional mexanizmlərlə izah edir.
Bu nəzəri çərçivə, Melanie Klein dan başlayaraq, Fairbairn, Winnicott, Mahler, Bowlby, Kernberg və başqaları tərəfindən inkişaf etdirilmiş, hər biri insanın daxili dünyasını daxili obyektlər , fantaziyalar və münasibətlərin izləri ilə izah etməyə çalışmışdır.
Psixoanalitik düşüncənin tarixində “obyekt” anlayışı ilk olaraq Freudun işlərində rast gəlinir, lakin burada “obyekt” daha çox libidinal arzunun yönəldiyi hədəf — yəni bir insan, bir cisim və ya bir ideya kimi nəzərdə tutulurdu. Bu anlayışa görə, insan davranışının əsas motivasiyası həzz axtarışı və bu həzzin yönəldiyi obyektlər idi.
Lakin 20 ci əsrin ortalarından etibarən inkişaf edən obyekt münasibətləri nəzəriyyəsi (object relations theory), bu yanaşmanı genişləndirərək diqqəti insanın digərləri ilə münasibətlərinə və bu münasibətlərin psixi quruluşa təsirinə yönəltdi. Artıq arzu sadəcə həzz yönümlü bir impuls deyil, əlaqə qurma və başqası ilə psixoloji bağ yaratma ehtiyacı kimi başa düşülməyə başladı.
Bu nəzəriyyə çərçivəsində “obyekt” sözü daha çox insanlar , xüsusilə də erkən dövrdəki ana və ata fiqurları anlamında işlədilir. İddia olunur ki, uşağın bu ilkin münasibətləri — onun ana ilə bağlanması, ayrılması, onun varlığını necə hiss etməsi — sonradan özlük hissinin formalaşması, başqaları ilə münasibət qurma tərzi və psixopatologiyanın təməli üçün həlledicidir.
Melanie Klein nə deyirdi?
Klein’də Həsəd və Şükran
Melanie Klein və onun davamçıları psixoanalitik düşüncəyə həsəd (envy) və şükran (gratitude) anlayışlarını çox önəmli iki daxili emosional dinamika kimi daxil etmişlər.
Həsəd nədir? (Envy)
Həsəd , başqasının sahib olduğu yaxşı bir şeyə qarşı duyulan qəzəb və dağıtmaq arzusu ilə qarışıq olan bir duyğudur. Klassik təriflə:
“Həsəd, yaxşı obyektin sahib olduğu yaxşılığı qəbul edə bilməmək və onu məhv etmək istəməkdir .”
Klein’a görə:
Körpə erkən mərhələdə ananın döşünü həm qidalandırıcı, həm də sevgi verici bir obyekt kimi təcrübə edir.
Bu “yaxşı döş” körpədə şükran və sevgi hissi ilə yanaşı həsəd də yaradır : “Niyə bu yaxşılıq yalnız ondadır?”
Əgər körpə bu həsədi tənzimləyə bilmirsə, yaxşı obyektə qarşı dağıdıcı impulslar inkişaf edir.
Bu da daha sonrakı mərhələlərdə sevgi, empatiya və minnətdarlıq duyğularının inkişafına əngəl ola bilər.
Şükran nədir? (Gratitude)
Şükran , yaxşı obyektin varlığına görə duyulan daxili minnətdarlıq, sevgi və qoruma istəyi dir. Bu hiss:
“Mənə yaxşılıq edənə qarşı borcluyam və onu qorumaq istəyirəm” şəklində yaşanır.
Klein və post Klein yanaşması:
Körpə ananı qidalandıran və sakitləşdirən bir obyekt kimi təcrübə etdikdə, ona qarşı sevgi və təşəkkür hiss edə bilər.
Şükran hissi, müdafiə mövqesindən sevgi mövqeyinə keçid deməkdir.
Bu da reallıqla daha sağlam bağlılıq , daxili obyektlərin bütövləşməsi və empatik münasibətlər qurma bacarığı ilə lənir.
Həsəd və şükran arasında balans
Bu iki emosional dinamika daim bir birinə qarşı işləyir:
Həsəd dağıdıcı, şükran qoruyucu funksiyaya malikdir.
Həsəd dominant olduqda şəxs başqalarının yaxşılığına dözə bilmir, onları gözdən salmağa çalışır .
Şükran üstünlük təşkil etdikdə isə şəxs yaxşı obyektləri qorumağa, bağlanmağa və sevgi verməyə yönəlir.
Psixoterapiyada əhəmiyyəti:
Terapevt pasiyentin daxilindəki yaxşı obyektə qarşı həsəd hisslərini tanıyıb işləməlidir .
Pasiyentin terapevtə qarşı həsədi müalicəyə müqavimət formasında ortaya çıxa bilər (“sən yaxşısan, mən səndən nifrət edirəm”).
Terapiya içində şükran hissinin inkişafı şəfa prosesinin vacib hissəsidir.
Həsəd və şükran, yalnız sosial duyğular deyil — daxili psixi dinamikanın əsas sütunlarıdır . Həsəd, sevgini zəhərləyə bilər. Şükran isə sevgini, empatiyanı və əlaqə qurmaq bacarığını gücləndirir.
Melanie Klein və Obyekt Münasibətləri
Melanie Klein klassik Freudyen düşüncədən fərqli olaraq, psixodinamik inkişafın əsas mərhələlərinin ilk 1 ildə formalaşmağa başladığını irəli sürdü. Onun fikrincə, körpənin ilk obyektlə — adətən ana ilə — münasibəti, psixi strukturların, o cümlədən özlük , superego və psixotik müdafiə mexanizmlərinin bünövrəsini təşkil edir.
Paranoid şizoid və depressiv mövqelər
Klein nəzəriyyəsində iki əsas inkişaf mövqeyi var:
1. Paranoid şizoid mövqe (0–6 ay):
Körpə dünyanı ”yaxşı” və “pis” obyektlərə bölərək qavrayır.
Ana sinə “yaxşı sinə” (doyuran, rahatlıq verən) və “pis sinə” (ac buraxan, yox olan) kimi parçalanır.
Parçalanma (splitting), proyektiv identifikasiya və idealizasiya kimi müdafiə mexanizmləri aktivdir.
Gəlin bu müdafiə mexanizmlərinə biraz geniş baxaq:
Əlbəttə. Parçalanma ( splitting ) — obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində və xüsusilə Melanie Klein tərəfindən irəli sürülən əsas müdafiə mexanizmlərindən biridir.
Parçalanma (Splitting) nədir?
Parçalanma, uşağın və ya fərdin eyni obyektin həm yaxşı, həm də pis tərəflərini eyni anda qəbul edə bilmədiyi vəziyyətdə baş verir. Beləliklə, obyekt (məsələn, ana) “yaxşı” və “pis” obyektlərə ayrılır.
Bu, psixikanın ilkin dövrlərində, xüsusilə paranoid şizoid mövqedə çox yayılmış müdafiə mexanizmidir. Körpə bu dövrdə ananı “doyuran, sevən” və “ac buraxan, incidən” olaraq iki fərqli obyekt kimi hiss edir.
Niyə baş verir?
Körpəlik dövründə psixi inteqrasiya bacarığı hələ formalaşmayıb. Yəni körpə hələ bir insanın həm yaxşı, həm də pis ola biləcəyini qavraya bilmir . Bu səbəbdən onu incidən və ya ehtiyacını ödəməyən ananı “pis”, ehtiyacını qarşılayan və sevgi verən ananı isə “yaxşı” olaraq qəbul edir.
Böyüklərdə necə təzahür edir?
Parçalanma müdafiə mexanizmi tam inteqrasiya olunmadıqda, şəxs:
İnsanları ya tam yaxşı (“mükəmməl, ideal”), ya da tam pis (“dəhşətli, qəddar”) kimi qavrayar.
Münasibətlərdə qarşı tərəfin kiçik bir davranışı ilə ideal obraz bir anda “düşmən” obrazına çevrilə bilər.
Bu hal şəxsiyyət pozuntularında , xüsusilə borderline şəxsiyyət pozuntusu nda çox müşahidə olunur.
Psixoanalitik dildə nə baş verir?
Freudyen baxışda bu, ambivalentliyin tənzimlənməsi mexanizmidir. Yəni sevgi və nifrət, qəbul və rəddetmə kimi zidd hisslər eyni obyektə yönələ bilmədikdə, psixika bu obyektin fərqli “versiyalarını” yaradır və onları ayrı saxlayır.
Klein üçün bu, həm də psixik strukturların yaranmasına , xüsusilə də daxili obyektlər sisteminin formalaşmasına zəmin yaradır.
Proyektiv identifikasiya ( projective identification ) anlayışı Melanie Klein tərəfindən irəli sürülmüş, daha sonra Bion və digər obyekt münasibətləri nəzəriyyəçiləri tərəfindən inkişaf etdirilmiş mühüm psixoanalitik mexanizmdir .
Proyektiv identifikasiya nədir?
Bu mexanizm, şəxsin içindəki qəbul olunmayan, narahatverici duyğu, impuls və ya özünün bir hissəsini başqa bir insana proyeksiya etməsi , lakin bununla kifayətlənməyib həmin şəxsin bu proyeksiyanı mənimsəməsinə, yaşamasına və ona uyğun davranmasına səbəb olmasıdır .
Sadə dillə:
Mən içimdəki bir hissi daşıya bilmirəm
Onu sənə yönləndirirəm (proyeksiya)
Səni bu hissi yaşamağa, göstərməyə “mecbur” edirəm
Beləliklə bu hissi kənarda “görürəm”, amma əslində öz hissimdir
Klassik nümunə
Bir şəxs öz içindəki aqressiyanı qəbul edə bilmir. Bu aqressiyanı başqa bir insana yönləndirir və o insanı aqressiv kimi görməyə başlayır . Davamında həmin insan da bu münasibətə reaksiya olaraq həqiqətən aqressiv davranmağa başlayır.
Psixoterapiyada necə hiss edilir?
Terapevt bu mexanizmi xüsusilə sərhəd xəttində olan pasiyentlərlə işləyərkən tez tez yaşayır. Məsələn:
Pasiyent öz içindəki nəzarətsiz qorxunu terapevtə ötürür
Terapevt özünü təəccüblü şəkildə narahat, kontrolsuz və panikada hiss edir
Bu, terapevtə pasiyentin iç dünyasını birbaşa yaşamaq imkanı verir
Digər müdafiə mexanizmlərindən fərqi
Proyeksiya sadəcə bir hissi başqasına yönləndirməkdir.
Proyektiv identifikasiya isə:
1. Hissin başqasına proyeksiya olunması
2. Qarşı tərəfin bu hissi mənimsəməsi
3. Qarşı tərəfin bu proyeksiyaya uyğun davranmağa təşviq edilməsi prosesidir.
Proyektiv identifikasiya yalnız müdafiə mexanizmi deyil — eyni zamanda emosional rabitə formasıdır . Patoloji olduğu kimi, normal inkişafda və yaxın münasibətlərdə də özünü göstərə bilər.
idealizasiya obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində geniş işlənmiş və müxtəlif analitiklər tərəfindən fərqli kontekstlərdə şərh edilmiş əsas müdafiə mexanizmlərindən biridir .
İdealizasiya nədir?
İdealizasiya — bir şəxsin (və ya obyektin) yalnız mükəmməl, ideal xüsusiyyətlərinin qəbul edilməsi , mənfi, məyusedici və ya təhdidedici cəhətlərin isə inkar edilməsi və ya qəbul edilməməsi dir. Bu, uşağın və ya böyüyün daxili təhlükəsizlik ehtiyacını qorumağa yönəlik primitiv (ilk) müdafiə mexanizmi dir.
Obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində idealizasiya
1. Melanie Klein:
Klein’a görə, erkən mərhələdə uşaq ”yaxşı döş” və “pis döş” arasında parçalanmış təcrübələr yaşayır.
Yaxşı obyektin qorunması üçün uşaq onu idealizə edir — sanki o obyekt yalnız yaxşıdır, heç vaxt zərər verməz.
Bu mexanizm, paranoid şizoid mövqe nin bir hissəsi kimi ortaya çıxır.
Lakin daha sonra, depresif mövqeyə keçid zamanı uşaq anlayır ki, yaxşı və pis eyni obyektdə birləşə bilər — bu isə idealizasiyanın zəifləməsi və real obyektin qəbuluna keçid deməkdir.
2. Otto Kernberg:
- Kernberg idealizasiyanı sərhəd şəxsiyyət quruluşu nun mərkəzi müdafiəsi kimi görür.
- Sərhəd xəttində olan insanlar qarşılarındakı şəxsləri ya tamamilə yaxşı, ya da tamamilə pis görürlər (splitting).
- İdealizasiya burada obyekti “bütöv şəkildə yaxşı” kateqoriyasına salmaq üçündür.
- Əgər obyekt məyusedici bir davranış göstərirsə, idealizasiya sürətlə devalvasiyaya çevrilə bilər.
Niyə istifadə olunur?
- İç dünyadakı qarışıqlığı azaltmaq üçün : Uşaq və ya yetkinlikdəki şəxs, ambivalent duyğularla baş etməyə hazır olmadıqda obyektləri ya ideal, ya da qorxulu görür.
- Təhlükəsizlik və bağlılıq ehtiyacını təmin etmək üçün : Xüsusən erkən bağlanma fiqurlarının idealizə olunması, uşağın emosional sağ qalması üçün vacib olur.
- Reallıqdan qaçmaq üçün : Həqiqi frustrasiya və ya çatışmazlıqla üzləşməmək üçün obyekt reallıqdan ayrılıb ideal obrazla əvəzlənir.
Psixoterapiyada necə görünür?
- Pasiyent terapevti həddindən artıq müdrik, şəfqətli, “xilaskar” kimi görə bilər.
- Bu, müalicənin başlanğıcında terapevtə bağlılığı təmin etsə də, tədricən reallaşdırılmalı və parçalanmalıdır ki, pasiyent öz reallığını daha yetkin şəkildə tənzimləyə bilsin.
- Əks halda idealizasiya devalvasiya, qəzəb və ayrılma qorxusu ilə lənə bilər .
İdealizasiya həm inkişafın normal mərhələsində görünən, həm də patoloji səviyyədə donub qalmış bir müdafiə forması ola bilər. Psixoanalitik terapiya bu mexanizmin reallığa yaxınlaşaraq inteqrasiya olunmasına kömək edir.
Bu dövrdə arzu və həzz obyektə yönəlməkdən daha çox yaşamaq və yox olmaq qorxusu üzərində quruludur.
2. Depressiv mövqe (6 ay və sonrası):
Körpə ananı bir bütöv varlıq kimi dərk etməyə başlayır: həm yaxşı, həm də pis tərəfləri olan bir ana.
Bu dəyişiklik günahkarlıq , itki qorxusu və reparativ impulslar (zərər vermək qorxusu və düzəltmək arzusu) ilə müşayiət olunur.
Bu mərhələ empatiyanın, sevginin və daxili inteqrasiyanın başlanğıcıdır.
Daxili obyektlər
Klein üçün “obyekt” yalnız xarici insan deyil, həm də daxildə daşıdığımız onun fantaziyalaşdırılmış təmsilidir . Yəni körpə üçün ana sinəsi bir real orqan olmaqdan çox, onun psixikasında arzu və qorxuların proyeksiya olunduğu bir daxili obrazdır.
Fantaziya və Arzu
Klein fantaziyanı (phantasy) instinktual həyatın ayrılmaz hissəsi sayır. Körpənin ətraf dünyaya yönəlik arzu və aqressiyası onun daxili obyektlər sistemində iz buraxır və bu fantaziyalar gələcək münasibətlərin strukturuna çevrilir.
Melanie Klein in nəzəriyyəsi müasir psixoanalizdə xüsusilə şəxsiyyət pozuntularının , uşaqlıq travmalarının və psixotik təzahürlərin anlaşılmasında böyük rol oynayır.
Bir sözlə Klein nə deyirdi?
Melanie Klein, klassik Freudyen psixoanalizə uşaq müşahidələrini və erkən münasibətləri mərkəzə qoyaraq radikal bir dönüş verdi. Onun əsas ideyası, uşağın dünyanı və özünü anlamasının, ilk obyekt — adətən ana — ilə münasibəti çərçivəsində formalaşdığıdır. Kleinə görə, körpənin psixikası doğumdan etibarən aktivdir və ana döşü ya “yaxşı”, ya da “pis” olaraq parçalanır. Bu parçalanma müdafiə mexanizmi kimi işləyir — sevgi və nifrət bir arada mövcud ola bilmədiyi üçün psixika onları ayrı tutmağa çalışır.
Bu erkən dövrdə körpə, hiss etdiyi daxili gərginlik və aqressiyanı “pis obyekt”ə — məsələn, qidalandırmayan ana döşünə — proyektiv identifikasiya yolu ilə ötürür, yəni içindəki dözülməz hissləri sanki xaricdəki bir varlığa yerləşdirir. Sonra isə həmin varlıqla davranaraq əslində öz içi ilə mübarizə aparır.
Tədricən, inkişaf etdikcə uşaq başa düşür ki, “yaxşı” və “pis” döş əslində eyni anaya məxsusdur. Bu, depressiv mövqeyin başlanğıcıdır. Artıq uşağın içində günahkarlıq və təmir etmək ehtiyacı doğur. Uşaq həm sevər, həm də zərər verdiyi obyektin eyni şəxs olduğunu dərk etməyə başlayar. Bu isə daha yetkin, inteqrasiya olunmuş bir psixi struktura keçidi təmin edir.
Kleinə görə, bütün bu erkən daxili münasibətlər və müdafiə mexanizmləri ömrümüz boyu bizdə yaşamağa davam edir — münasibətlərdə, fantaziyalarda, konfliktlərdə və hətta yaradıcı fəaliyyətlərdə təzahür edir. O, nevroz və psixoz arasında fərqi də bu erkən mərhələlərin işlənmə dərəcəsinə görə ayırd edirdi.
Bir cümlə ilə desək, Klein “insan öz psixikasının içində olanları xaricə ötürərək, sonra isə onlarla münasibət quraraq yaşayır” demək istəyirdi.
Bərdə,02.11.25
